Wstęp
W połowie roku 2021 zawiązało się porozumienie trzech polskich instytucji historycznych, którego celem było przygotowanie i zrealizowanie szeregu działań mających upamiętnić 80. rocznicę eksterminacji prawie miliona ośmiuset tysięcy Żydów, w 90% polskich obywateli, naszych rodaków w niemieckiej Aktion „Reinhardt”. Muzeum Getta Warszawskiego, Żydowski Instytut Historyczny i Państwowe Muzeum na Majdanku w bliskiej współpracy z Towarzystwem Projektów Edukacyjnych opracowały program, pozyskały wsparcie finansowe Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Patronat Prezydenta Rzeczypospolitej dr Andrzeja Dudy i przystąpiły do działania. Ale zanim przejdziemy do opisu całego programu obchodów warto przypomnieć pokrótce, czym była mało znana Aktion Reinhardt.
Eliminacja Żydów… zrobi się!
„„Naród żydowski będzie eksterminowany” – mówi każdy członek naszej partii
– „jasne – jest to w programie naszej partii, eliminacja Żydów, eksterminacja, zrobi się”. […]
Każdy, który tak się wyraża, nie był naocznym świadkiem, nie brał w tym udziału.
Większość spośród was tu obecnych wie, co znaczy,
kiedy 100 zwłok leży obok siebie, kiedy 500 czy kiedy 1000 zwłok leży przed nami.
To przejść i pomimo tego – pominąwszy odosobnione przypadki ludzkiej słabości – pozostać porządnym człowiekiem, zahartowało nas.
Jest to, nigdy nie napisana i nigdy nie będzie zapisana, chwalebna strona naszej historii.”
(fragment przemówienia Reichsführera SS Heinricha Himmlera
do wyższych dowódców SS, 4.10.1943 r.)
W roku 2022 mija 80 lat od przeprowadzenia przez Niemców, na terenie okupowanej Polski masowej eksterminacji polskich Żydów przeprowadzonej pod kryptonimem „Einsatz Reinhardt”. To straszne dziedzictwo, pozostawione nam przez wrogów, stało się mimo woli naszym dziedzictwem, gdyż miało ono miejsca tutaj, na ulicach i w miasteczkach, na wsiach i lasach, gdzie my żyjemy. Te wydarzenia dotyczyły naszych ziomków, naszych sąsiadów, naszych współobywateli, tych którzy tworzyli razem z nami polską kulturę i sztukę, swoją ciężką pracą budowali wspólny dobrobyt, rozwijali polską naukę, medycynę, technikę, tworzyli wspólny folklor i byli częścią polskiego społeczeństwa i polskiego krajobrazu. Po naszych żydowskich współobywatelach pozostała niezagojona rana, w naszej kulturze powstała wyrwa, która istnieje do dziś, sprowokowano konflikty które trwają do dziś, a za zbrodnie obwinia się tych, którzy także byli ofiarami.
Aby w pełni zrozumieć, co się wtedy stało, nie będzie można pominąć całego kontekstu historycznego, a więc miejsca Zagłady w niemieckim planie budowy przestrzeni życiowej dla wielkiego narodu nadludzi. Jego częścią było także częściowa eksterminacja narodu polskiego, ze zgładzeniem polskiej inteligencji na czele, totalny terror, zbiorowa odpowiedzialność, deprawacja, niszczenie Kościoła, etc. Mimo tej strasznej rzeczywistości znaleźli się liczni Polacy, który nie tylko podjęli nierówną walkę z najeźdźcą budując Polskie Państwo Podziemne, największe, funkcjonujące konspiracyjne państwo w historii Europy, ale podejmując się ratowania współobywateli pochodzenia żydowskiego, za co wielu zapłaciło życiem. Nie wiedzące nic o realiach niemieckiej okupacji Polski współczesne społeczeństwa Zachodu bezrozumnie chcą zaliczyć Polaków do współodpowiedzialnych za Zagładę.
Akcja „Reinhardt“, nazywana również „Einsatz Reinhardt” to nazwa wielkiej operacji zagłady Żydów polskich oraz Żydów deportowanych wcześniej na obszar Generalnego Gubernatorstwa i Okręgu Białostockiego przeprowadzonej w latach 1942–1943 w ramach tzw. ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej (Endlösung der Judenfrage).
Operacja ta była częścią Zagłady – masowych prześladowań i eksterminacji Żydów w Europie i na terenie Afryki Północnej. Po początkowych prześladowaniach Żydów w Niemczech, po zdobyciu władzy przez Adolfa Hitlera w 1933, wraz z początkiem II wojny światowej w Europie, Niemcy nazistowskie przeszły do fazy masowych prześladowań już w czasie działań wojennych. Po rozpoczęciu wojny, wkraczające oddziały wojska i policji niemieckiej dokonywały prześladowań, grabieży mienia i rozstrzeliwań. Następnym etapem było zamykanie Żydów w gettach i wykorzystanie ich do pracy przymusowej oraz grabież mienia. Po ataku na Związek Sowiecki, rozpoczęto eksterminację Żydów poprzez masowe rozstrzeliwanie przy pomocy Specjalnych Grup Operacyjnych, zwanych Eisatzgruppen przy współpracy lokalnych grup kolaborantów. Podczas działań Eisatzgruppen zamordowano około 1,5 mln Żydów.
Jednak już latem i jesienią zaczęto opracowywać udoskonalone metody zabijania, wykorzystane wcześniej podczas akcji mordowania kalek i chorych umysłowo w Niemczech, nazywanej Akcją T4, podczas której wykorzystano tlenek węgla (CO). Początkowo wykorzystano obudowane ciężarówki jako ruchome komory gazowe, głównie w kompleksie zabijania w Chełmnie nad Nerem począwszy od grudnia 1941.
Jednak dopiero podczas konferencji w Wannsee koło Berlina w dniu 20 stycznia 1942 r. zdecydowano o „Ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej” (Endlösung der Judenfrage) czyli eufemistycznie określonego nazistowskiego planu całkowitej eksterminacji Żydów w Europie. Tajna Operacja „Reinhard” była kryptonimem tajnego planu eksterminacji polskich Żydów z Generalnego Gubernatorstwa na terenie okupowanej Polski. Operacja ta została nazwana Akcją „Reinhard” już po jej rozpoczęciu, a dopiero po śmieci jej inicjatora i organizatora konferencji w Wannsee, Reinharda Heydricha, który w dniu 4 czerwca 1942 r. w Pradze, zmarł w wyniku zamachu. W ramach tej operacji zbudowano trzy obozy śmierci – Bełżec, Sobibór i Treblinka. Obozy te funkcjonowały od połowy marca 1942 do października 1943 r. W dniu 16 marca 1942 roku, na terenie getta w Lublinie rozpoczęła się długo przygotowywana akcja likwidacyjna Żydów w Generalnym Gubernatorstwie. Na przeprowadzenie tej akcji wybrano dystrykt lubelski, który był wielkim skupiskiem Żydów, deportowanych z innych dystryktów Generalnego Gubernatorstwa, ale także z terenów III Rzeszy i całej Europy.
Kierownictwo Akcją „Reinhardt” powierzono SS-Brigadeführerowi Odilo Globocnikowi, pełniącemu jednocześnie funkcję Wyższego Dowódcy SS i Policji w dystrykcie Lublin w Generalnym Gubernatorstwie. Sztab akcji mieścił się w Lublinie. Szefem sztabu akcji był Hermann Höfle. W skład zespołu zajmującego się eksterminacją Żydów na terenie Generalnego Gubernatorstwa wchodziło ok. 450 Niemców i Austriaków. W ramach operacji powstały trzy SS-Sonderkommandos Einsatz Reinhardt, złożone tylko częściowo z oficerów niemieckich, większość komand stanowili najemnicy rekrutowani przeważnie spośród jeńców sowieckich w niewoli niemieckiej, szkoleni w obozie w Trawnikach, zwanych także ludźmi z Trawnik (Trawnikimänner).
Proces mordowania zaczynał się już podczas likwidacji gett oraz dzielnic żydowskich i deportacji większości zamieszkujących ich Żydów do obozów śmierci. Getta i dzielnice otaczano kordonem policji i żandarmerii w celu uniemożliwienia ucieczki. Przygotowywanie kolumn ludzi do transportu odbywało się ze straszliwą brutalnością, aby osłabić wszelką próbę oporu. Często podczas deportacji na ulicach pozostawały setki czy tysiące zabitych na miejscu. Tak przygotowane pociągi pod strażą przesyłano do obozów śmierci, gdzie w ciągu kilku godzin mordowano kilkutysięczne transporty. Żydów zwożono do obozów pociągami w zatłoczonych wagonach towarowych. Przybyłym kazano zdeponować kosztowności i rozebrać się, a następnie kierowano ich do komór gazowych i uśmiercano. Ciała ofiar w pierwszym okresie grzebano, później palono.
W miejscowościach oddalonych od linii kolejowych dokonywano zbiórki, wyprowadzania Żydów poza miasto i mordowania ich poprzez rozstrzelanie. Tych mordów dokonywały bataliony policji niemieckiej.
Podczas Akcji „Reinhardt” przywożono także Żydów z innych krajów europejskich, m.in. z Holandii, Austrii, Słowacji, Niemiec i Grecji. W trzech głównych obozach akcji „Reinhardt” zamordowano ok. 135 tys. osób z zagranicy. Na zakończenie akcji, w listopadzie 1943, przeprowadzono akcję „Dożynki” (Erntefest), podczas której w dniach 3-4 listopada 1943 zamordowano ok. 42 tysiące Żydów. W sumie w czasie Akcji „Reinhardt” zginęło ok. 1,85 mln Żydów.
W rezultacie Akcji „Reinhardt” dokonano straszliwej zbrodni wyniszczenia całych wspólnot żydowskich i grabieży mienia na ogromną skalę. Po Akcji „Reinhardt” przestał istnieć świat żydowski w Polsce, jakim go znano przed wybuchem wojny. Zniszczeniu uległa cała prawie tysiącletnia kultura.
Obchody
Główną osią programu obchodów 80. rocznicy jest przygotowanie i zorganizowanie w pięciu miastach Polski, w Izraelu i w USA wydarzeń, które przypomną nie tylko eksterminację polskich Żydów, ale wskażą wyraźnie na odpowiedzialnych, na winnych i ich ofiary, na równolegle trwające prześladowania Polaków, na zaplanowaną i konsekwentnie realizowaną politykę budowania niemieckiego Lebensraum’u na terenie Polski. Drugim elementem będzie przeprowadzenie w czterech województwach leżących na terenie dawnego generalnego gubernatorstwa oraz w Izraelu i USA lekcji multimedialnych dla szkół średnich. Trzecim zaś filarem programu obchodów było opracowanie przez wybitnych historyków polskich, żydowskich i niemieckich (prof. Tomasz Głowiński, prof. Witold Medykowski, prof. Stephan Lehnstaedt, prof. Danny Blattman) i wydanie trójjęzycznego (polsko-angielsko-hebrajskiego) albumu w przystępny, i bogato ilustrowany sposób, ukazujący genezę i grozę Aktion Reinhardt oraz realizacja wybitnego filmu dokumentalnego w reżyserii Michała Szymanowicza o masowym mordzie na polskich Żydach, a także przygotowanie kompletu materiałów merytorycznych i dydaktycznych niezbędnych do przeprowadzenie lekcji multimedialnych. Czwartym elementem było skomponowanie i napisanie przez znanych polskich artystów pod kierownictwem artystycznym Darka „Maleo” Malejonka 12 piosenek oddających grozę tamtego czasu i tworzących wspólnie program muzyczny „Tak jak byśmy nigdy nie istnieli” oraz napisanie i wykonanie dedykowanego utworu muzyki poważnej przez Krzesimira Dębskiego.
Początkiem całorocznych obchodów była uroczystość zorganizowana w Filharmonii Lubelskiej 27 kwietnia, podczas której odbyła się premiera filmu dokumentalnego i programu muzycznego w wykonaniu m.in. Renaty Przemyk, Lilu, Maleo, Natalii Niemen i innych wykonawców. Wśród prawie 500 uczestników byli przedstawiciele władz centralnych, samorządowych (patronem uroczystości był Marszałek Województwa Lubelskiego), a także ponad dwustu osobowa grupa młodzieży z liceów Lubelszczyzny.
Kolejnym miejscem był Przemyśl, gdzie w rocznicę likwidacji pierwszego getta na Zasaniu, podczas którego Niemcy rozstrzelali wszystkich mieszkających w nim Żydów, 6 czerwca, odbyło się w obecności przedstawicieli władz wojewódzkich i miejskich, a także licznej grupy młodych ludzi odsłonięcie wystawy plenerowej przygotowanej przez Państwowe Muzeum na Majdanku oraz koncert muzyczny „Tak, jak byśmy nie istnieli” i pokaz filmu „Aktion Reinhardt” na Zamku Kazimierzowskim.
Z kolei 13 lipca w Józefowie Biłgorajskim Muzeum Getta Warszawskiego zorganizowało uroczyste odsłonięcie pomnika autorstwa Józefa Kaliny upamiętniającego zamordowanie ponad 1600 miejscowych Żydów w ramach Aktion Reinhardt.
Następne wydarzenia będą odbywały się na terenie dawnego generalnego Gubernatorstwa według poniższego grafiku:
25 lipca w Warszawie, przy trakcie Królewskim zostanie otwarta i będzie eksponowana wystawa plenerowa, 14 września w Białymstoku odbędzie się otwarcie wystawy i projekcja filmu dokumentalnego z udziałem władz samorządowych, 21 września – w Warszawie – zostanie zagrany koncert „Tak, jak byśmy nigdy nie istnieli” i będzie pokazany film dokumentalny, 21 października w Kielcach odbędzie się otwarcie wystawy i pokaz filmu (a być może także koncert muzyczny), a 16 listopada w Filharmonii Narodowej w Warszawie będzie miała miejsce premiera utworu muzycznego na orkiestrę komponowanego przez Krzesimira Dębskiego. Oczekujemy obecności władz państwowych, przedstawicieli świata nauki, kultury i życia społecznego. Podczas każdego z realizowanych wydarzeń ich uczestnicy otrzymują publikacje poświęcone Zagładzie Żydów w niemieckiej Aktion Reinhardt z dołączoną płytą zawierającą film dokumentalny.
Równolegle, już od końca marca do końca czerwca, w 200 szkołach średnich na terenie czterech województw (mazowieckie, podkarpackie, świętokrzyskie i lubelskie), prawie 13 tysięcy uczniów wzięło udział w specjalnie przeprowadzonych lekcjach multimedialnych poświęconych ofiarom niemieckiej „Aktion Reinhardt”.
Zasięg zaplanowanych działań, bogaty program, wielość różnych form upamiętnienia, patronat Prezydenta Polski Andrzeja Dudy wsparcie Ministra Kultury Piotra Glińskiego, życzliwość i pomoc władz samorządowych i oświatowych, zaangażowanie się lokalnych działaczy społecznych i kulturalnych, świadczą o tym, jak wielką wagę Polacy, nie tylko władze centralne, przykładają do upamiętnienia 80. rocznicy Zagłady Żydów w niemieckiej Aktion Reinhardt. Sądzę, że pod koniec roku będziemy mogli powiedzieć, że pamięć o prawie dwóch milionach polskich Żydów, w okrutny sposób zamordowanych przez Niemców, została godnie upamiętniona i na stałe jest wpisana w naszą polską historię.
autor: Paweł Zarzycki
