Chiny stały się dzięki polityce Den Xiaopinga, Jiang Zemina i Hu Jintao „przemysłową lokomotywą świata”. Przyniosło to również bezprecedensowy wzrost zamożności samych obywateli Chin. Ostatecznie w 2012 roku Sekretarzem Generalnym Komunistycznej Partii Chin został Xi Jinping.
Nowy przywódca Chin znacząco różnił się od swoich poprzedników. Od początku skupił się na jedności i dyscyplinie partyjnej, co więcej rozpoczął szeroko zakrojoną akcję antykorupcyjną, którą nazwał „łapaniem tygrysów i much”, w wyniku czego 2,3 mln urzędników postawiono przed sądem, w tym Zhou Yongkang, członka, nietykalnego do tej pory Stałego Komitetu Biura Politycznego.
Poprzednicy również próbowali walczyć z korupcją, ale skala działań Xi była gigantyczna. Możemy przypuszczać, że obok walki z frakcjami, realnym działaniem antykorupcyjnym, miała też stanowić swoistą poduszkę, która powinna zamortyzować późniejsze działania. Tutaj musimy mieć świadomość, że niepokoje wśród społeczeństwa chińskiego, wcale nie są rzadkie, ale ukierunkowane lokalnie, natomiast bunty przeciwko władzy, miały w historii miejsce wtedy, gdy władza była postrzegana jako nieuczciwa i postępująca wbrew społeczeństwu.
Z podobnych powodów Xi zapowiedział „Chińską Modernizację”, której jednym z elementów miało być osiągnięcie wspólnego dobrobytu dla wszystkich, w tym równego dostępu do usług publicznych. Jednocześnie przestrzegał także przed „nieuporządkowaną ekspansją kapitału”, co możemy łączyć z reformami systemu gospodarczego lat 2021-2022 oraz wcześniejszym wzmocnieniem masowej inwigilacji obywateli. Powinniśmy te zjawiska łączyć z ogłoszonym przez Xi Jinpinga, podczas Kongresu Narodowego Ludowej Republiki Chińskiej w październiku 2017 roku planem rozwoju konsumpcji w Chinach. Plan nazwano jednoznacznie: „Nowa Strategia Rozwoju Konsumpcji”.
Jednym z głównych programów politycznych Xi stała się „Strategia Podwójnego Obiegu”, skupiająca się na przejściu Chin z poprzedniego modelu wzrostu gospodarczego, opartego na eksporcie i inwestycjach, na model napędzany głównie konsumpcją krajową, gdzie eksport by wspierał budowę dobrobytu, a nie o nim stanowił. O ile takie przejście w kierunku wzrostu napędzanego konsumpcją uznano za konieczne, to samo społeczeństwo nie ułatwia tego przejścia. Niepowodzenia na tym polu pozwalają przypuszczać, że Xi z czasem uznał wzrost napędzany konsumpcją za cel drugorzędny i jedynie, jako środek dla samodzielności strategicznej Chin.
Wysoka konsumpcja zawsze była celem i stanowi drugą połowę „Strategii Podwójnego Obiegu” – obieg zewnętrzny, to pozycja Chin w gospodarce światowej, a obieg wewnętrzny, to konsumpcja krajowa, jako kluczowy czynnik wzrostu (a nie eksport). Wobec rosnących problemów Xi starał się nieskutecznie zwiększyć siłę konsumpcji prywatnej.
Pogodzenie interesów gospodarczych z politycznymi jest z natury trudne i stało się oczywiste, że realizacja priorytetów geopolitycznych przynosi swoją cenę dla gospodarki. Oczekiwania dotyczące szybkiego powrotu do wzorców konsumpcji sprzed pandemii w chińskich gospodarstwach domowych są mocno utrudnione, w sytuacji, gdy prywatne firmy borykają się z kłopotami. Wygląda na to, że przywódcy Chin nie docenili poważnego wpływu zbiegu czynników: od „Zero Covid”, represji wobec dynamicznego sektora technologii i nieruchomości i stale rosnącego ryzyka geopolitycznego.
Skutki dotychczasowej polityki
Po dziesięcioleciach poprawy warunków życia część obywateli Chin zmienia swoje perspektywy. Pojawia się realne ryzyko. Pierwsze pokolenie, wyrosłe od początku procesu reform, stanie się tym, którego rozwój utknął w martwym punkcie. Rekordowy poziom bezrobocia wśród młodych ludzi i słabe rokowania płacowe, powodują rosnącą frustrację. Chociaż wzmacniany przez władzę nacjonalizm może w pewnym stopniu temu przeciwdziałać, to zaakceptowanie trudności dla „wyższego dobra narodu”, będzie trudne do zaakceptowania.
W porównaniu z początkiem pierwszej kadencji Xi, urzędnicy partyjni i rządowi funkcjonują w zmienionym ekosystemie. Kampanie antykorupcyjne, nacisk ideologiczny, centralizm kształtowania polityk, zmniejszyły aktywność w zakresie tworzenia polityki na poziomie lokalnym. Urzędnicy, wykonujący swoje zadania, prawdopodobnie silniej będą uznawać, że robienie tego, co jest ideologicznie słuszne, jest ważniejsze od tego, co jest faktycznie konieczne. Może to, też powodować bierność ze strachu przed konsekwencjami samodzielności.
Da się zauważyć, że wiele prywatnych firm nie zgadza się z kierunkami polityki gospodarczej, chociaż istnieją takie, które są beneficjentami obecnej sytuacji politycznej. Można się obawiać, że część innowacyjnych przedsiębiorstw powstrzyma się przed podejmowaniem ryzyka przedsiębiorczego, jeśli perspektywy zysków będą ograniczone poprzez priorytety Partii.
Podobnie wiele firm, zorientowanych eksportowo, beneficjentów ostatnich dziesięcioleci, obsługujących światową gospodarkę liberalną, może się skonfliktować z aktualną polityką. Tu wystarczy przypomnieć administracyjne blokady eksportowe, jakie rząd Chin wprowadzał, aby wywołać poważne perturbacje w światowym przemyśle, nie licząc się z interesami firm chińskich.
Podobnie firmy zagraniczne, zauważając niższe perspektywy wzrostu i niechętne otoczenie rynkowo-polityczne, muszą wprowadzać zmiany w swej pozycji na rynku chińskim. Godząc konkurencyjność i ryzyka związane z wytwarzaniem na terenie Chin, które wydają się dzisiaj zainteresowane jedynie kapitałem związanym z najnowocześniejszymi technologiami, z ryzykami związanymi z nieprzejrzystymi przepisami, dotyczącymi bezpieczeństwa narodowego Chin lub reperkusjami wywołanymi reakcją na działania macierzystych rządów.
Niedawne dostosowania polityki gospodarczej nie oznaczają powrotu do bardziej liberalnej polityki gospodarczej. W odpowiedzi na problemy gospodarcze latem 2023 r. Partia opublikowała szereg polityk mających złagodzić obawy prywatnych i zagranicznych firm oraz gospodarstw domowych. Wydaje się, że mają one na celu złagodzenie obaw o kierunek rozwoju systemu gospodarczego. Jednakże da się zauważyć objawy powrotu do tego, co wcześniej przynosiło wysoki wzrost gospodarczy.
Chiny są silnie uzależnione od eksportu, co sprawia, że są też podatne na globalne spowolnienia gospodarcze. Taka sytuacja może być barierą w przypadku zmian na rynkach międzynarodowych. Chiny osiągnęły dużo w produkcji niskokosztowej, a Xi Jinping wyznaczył jako cel, rozwój sektorów o większej wartości dodanej. Poważnym zagrożeniem dla stabilności i rozwoju chińskiej gospodarki są relacje z innymi krajami, zwłaszcza z USA oraz spory handlowe i napięcia geopolityczne, które mogą stanowić barierę dla międzynarodowej współpracy.
Wzrost zadłużenia, zarówno publicznego, jak i prywatnego, może stwarzać ryzyko destabilizacji gospodarczej. Kontrola nad tym zagadnieniem jest istotna dla utrzymania stabilności finansowej kraju. Reformy sektora finansowego są niezbędne obok utrzymania stabilności, również dla efektywności gospodarki, szczególnie w kontekście otwarcia na rynek światowy.
Zwiększające się dochody i rozwijająca się klasa średnia, sprzyjają wzrostowi konsumpcji w Chinach. To otwiera teoretyczne możliwości dla przedsiębiorstw związanych z sektorem handlu detalicznego, rozrywką, turystyką oraz branżą spożywczą.
Pomimo ambitnych reform społecznych ogłoszonych w 2013 r. wydatki publiczne na zdrowie, edukację, zabezpieczenie społeczne i zatrudnienie w dużej mierze pozostały niezmienione przez pierwsze dwie kadencje Xi, osiągając 8,1 proc. PKB w 2022 r. Xi odziedziczył wiele problemów poprzednich przywódców, lecz pomimo pewnych frazesów na temat reform strukturalnych, nadal rzuca wyzwanie trudnościom. Rozwiązanie tych długotrwałych problemów strukturalnych stanie się jeszcze pilniejsze w miarę spowolnienia wzrostu PKB, starzenia się społeczeństwa i dalszego zmniejszania się liczby ludności czynnej zawodowo w stosunku do szczytowego poziomu z 2015 r., a samorządy lokalne opierają się dużej dźwigni finansowej i mają trudności z finansowaniem usług socjalnych.
Chiny stawiają coraz większy nacisk na rozwój własnych technologii, co jest na przykład doskonale widoczne, po wprowadzeniu sankcji dotyczących wytwarzania mikroprocesorów. Chiny stały się światowym liderem w zakresie mniej zaawansowanych podzespołów, gdzie trudno sobie wyobrazić samochód czy nowoczesną lodówkę bez chińskiej technologii cyfrowej. Widać wyraźną intensyfikację działań w obszarze sztucznej inteligencji, 5G, biotechnologii i innych dziedzinach przemysłu wysokich technologii. Inwestycje w badania i rozwój oraz wsparcie dla startupów, przyczyniają się do umocnienia pozycji Chin jako lidera w dziedzinie innowacji.
Ambitne projekty infrastrukturalne, takie jak „Jedwabny Szlak Gospodarczy i Morski”, wspierają rozwój handlu międzynarodowego i ugruntowują chińskie wpływy w regionie. Inwestycje w porty, drogi, linie kolejowe i lotniska, sprzyjają integracji gospodarczej i umacniają pozycję Chin na arenie światowej.
Chiny ogłosiły osiągnięcie neutralności węglowej do 2060 roku, co pokazuje, że bardzo dbają o postrzeganie swego kraju na świecie. Jednocześnie stwarza to szansę dla rozwoju sektora energii odnawialnej. Inwestycje w fotowoltaikę, wiatr, elektromobilność i technologie magazynowania energii pozwalają na zrównoważony rozwój i ograniczanie negatywnego wpływu na środowisko. Jak się okazuje, Chiny traktują zielone technologie jako formę dywersyfikacji źródeł energii, dynamicznie rozwijając na przykład energetykę konwencjonalną opartą na węglu, a jednocześnie wyraźnie wykorzystują zieloną politykę Zachodu, aby zdominować rynki eko-technologiami produkcji chińskiej. Przesunięcie od produkcji niskiej wartości do sektorów o większej wartości dodanej, takich jak produkcja samochodów elektrycznych, nowoczesne technologie czy biotechnologia – umacnia pozycję Chin jako nowoczesnej gospodarki.
Chiny perfekcyjnie wykorzystały szansę, jaką dało wejście do WTO i powiązana z nim absorpcja zachodniego kapitału oraz technologii, a liberalne stosunki gospodarcze ze światem akcelerowały wzrost gospodarczy. Musimy mieć jednak świadomość, że liberalizacja gospodarcza jako cel sam w sobie, jest w Pekinie martwa. Xi wykorzystuje siły rynkowe jako narzędzie, gdy jest to wygodne, jako część szerszego zestawu narzędzi w służbie Partii i państwu. Przywódcy nie mają zamiaru izolować Chin. „Strategia Podwójnego Obiegu” ma na celu zmianę pozycji Chin w gospodarce światowej – kontynuowanie otwarcia na gospodarkę światową, przy jednoczesnym zwiększeniu krajowej konsumpcji i wspinanie się po globalnych łańcuchach wartości.
Warto zauważyć, że Xi Jinping oparł się naciskom w Partii, skupiających zwolenników pogłębiania reform w kraju. Co było przyczyną takiego obrotu spraw? Wzrost oparty na inwestycjach w infrastrukturę i nieruchomości ujawnił wielką nierównowagę i olbrzymie lewarowanie państwowych kolosów budujących infrastrukturę oraz firm deweloperskich. Pierwsze uderzenie miało miejsce w 2016 roku. Ostudziło to nieco bańkę na nieruchomościach i zmniejszyło zadłużenie przedsiębiorstw państwowych, lecz ubiegły rok ukazał, że problem urósł jeszcze bardziej.
Trzecie Plenum przyjmuje „nową filozofię rozwoju”
Długo oczekiwane Trzecie Plenum XX Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Chin (KPCh) trwało do 18 lipca. Na zakończenie sesji wydano komunikat, w którym zobowiązano się do „dalszego, kompleksowego pogłębiania reform” przy jednoczesnym „zaangażowaniu” w podstawową ideologię KPCh. Komunikat Trzeciego Plenum można by podsumować w zaleceniu „dążenia do postępu przy jednoczesnym zapewnieniu stabilności”. W kontekście, w którym KPCh utożsamia „stabilność” ze swoją własną kontrolą, często występuje bezpośredni konflikt między postępem gospodarczym, a „stabilnością”, którą KPCh definiuje w kategoriach absolutnej kontroli. A gdy te dwa elementy wchodzą w konflikt, „stabilność” pozostaje bez konkurencji. Innymi słowy, priorytetem nie jest sam rozwój gospodarczy, ale umocnienie podstaw do kontynuacji obecnego systemu Chin – rządu i gospodarki pod ścisłą kontrolą KPCh – pośród szybkich zmian XXI wieku. Jak ujęła to Sara Hsu w analizie dla The Diplomat, Xi Jinping pozycjonuje się „przede wszystkim jako przywódca komunistyczny, a na drugim miejscu, jako zwolennik wzrostu gospodarczego”.
W dzisiejszych Chinach „otwarcie” jest możliwe i pożądane tylko wtedy, gdy Chiny zajmują dominującą pozycję. Wiąże się to z „wyjściem” chińskich wpływów, a nie „wejściem” zagranicznych wpływów. Przywódcy Chin wciąż używają terminu „reforma i otwarcie”, ale nie oznacza to już tego samego, co w czasach Deng Xiaopinga.
Politbiuro zauważyło też, że niezrównoważenie chińskiego systemu fiskalnego, który nakłada zobowiązania finansowe na lokalne rządy, a jednocześnie przekazuje dochody podatkowe do centrum, staje się główną przyczyną zadłużenia lokalnych władz i powiązanych z tym problemów.
W oficjalnym komunikacie, do 2035 r. Partia ma zakończyć budowę wysokiej jakości socjalistycznej gospodarki rynkowej pod każdym względem, ulepszyć system socjalizmu z chińskimi cechami, zmodernizować go, jak też wzmocnić zdolność do rządzenia oraz zrealizować socjalistyczną modernizację. Pełna treść komunikatu, w języku angielskim jest dostępna pod linkiem https://www.chinadaily.com.cn/a/202407/18/WS6698f75aa31095c51c50ec9d.html