“Ani konstytucji, ani armii polskiej; żadnej autonomii politycznej; duża autonomia administracyjna” tak w 1862 roku określił granice reform w Królestwie Polskim car Aleksander II. Systematyczna rusyfikacja i łamanie jakichkolwiek przejawów polskiego patriotyzmu budziły coraz silniejszy opór w społeczeństwie polskim. Coraz liczniej powstawały tajne organizacje, spiskowała patriotycznie zorientowana młodzież. Impulsem do aktywizacji politycznej była klęska Cesarstwa Rosyjskiego w wojnie krymskiej, co zostało odebrane jako dodatkowa nadzieja na powodzenie polskiej sprawy.
Nic zatem dziwnego, że w tak tragicznej, a zarazem naładowanej patriotyzmem atmosferze doszło do wybuchu kolejnego narodowego zrywu powstańczego. Bezpośrednią przyczyną była przeprowadzona znienacka, w nocy z 14 na 15 stycznia 1863 r. branka do carskiego wojska. Oczywistym było, że władze carskie chciały w ten sposób rozmontować tworzące się struktury konspiracyjne. Funkcjonujący od sześciu miesięcy Centralny Komitet Narodowy, tajny organ, przygotowujący de facto grunt pod powstanie powierzył dyktaturę i naczelne dowództwo powstania gen. Ludwikowi Mierosławskiemu. 22 Stycznia 1863 r. Komitet ogłosił Manifest powstańczy i powołał Tymczasowy Rząd Narodowy.
Powstańcy atakowali rosyjskie placówki na terenie całego Królestwa Polskiego. Pomimo braków w uzbrojeniu oraz niewystarczającej liczby oddziałów, wykorzystując efekt zaskoczenia początkowo odnosili sukcesy. Jednak dwukrotnie liczniejsze, liczące 400 tys. regularne rosyjskie wojsko dość szybko odzyskało inicjatywę. Nierówne walki toczyły się do jesieni 1864 r. (na Podlasiu do wiosny 1865 r.). Stoczono ponad 1 tys. bitew i potyczek. Ostatni dyktator powstania Romuald Traugutt został pojmany i stracony na stoku Cytadeli Warszawskiej 5 sierpnia 1864 r. Władzom carskim udało się skutecznie uniemożliwić powstańcom zaangażowanie w walkę chłopstwa poprzez wydanie ukazu uwłaszczeniowego w marcu 1864 r. przyznającego chłopom na własność uprawianą ziemię. To ostatecznie przypieczętowało klęskę.
Historycy zgodnie twierdzą, że Powstanie styczniowe było największym zrywem niepodległościowym XIX wieku. Koszty, przede wszystkim społeczne i polityczne insurekcji były ogromne. W wyniku walk zginęło kilkadziesiąt tysięcy powstańców. Na śmierć skazano co najmniej 669 pojmanych, 38 tys. zesłano w głąb Rosji. Władze carskie konfiskowały majątki szlacheckie, likwidowały klasztory, zwielokrotniły kontrybucje. Zlikwidowana została Szkoła Główna i zaktywizowano politykę rysyfikacji. Ale symbolika tego patriotycznego zrywu oraz cena jaką przyszło za niego zapłacić ukształtowały kolejne pokolenie Polaków, któremu w efekcie, po 123 latach niewoli udało się spełnić marzenie o Niepodległej.
